Агуу Монголын Тэмүүчин Чингис хаан, түүнйи хойчсийн үйл хэрэгтэй танилцах цаг болсон. Гэтэл түүнийг өнөө хшүртэл том Монголын Чингис хаан гэж таньдаг. Яагаад том Монгол гэсэн гэхээр Великая Монголия гэх орос үгийг Их Монгол гэж орчуулсан нь буруу. Великий Александр гэхээр Агуу Александр болно. Энэ бол тогтсон үг хэллэг.

Харин Их Монгол гэх нь Эхэ Монгол гэсэн утгатайг гуйвуулсан үг хэллэг. Их Монгол гэх ойлголт Хубилайн үед хятдын Юань улсын зохиосон үг хэллэг.

Түүх бичигчид үүнийг маш хурдан ойлгоно.

Агуу Монгол бол дорнынхонд сонсголгүй л дээ. Яагаад гэхээр дорнын уйгар бичигт хос эгшиг дунд г оруулаад бүр балайрна. Агуйн Монгол ч болж мэднэ. Гэхдээ дорнод Монголд Агуу Монгол хэрэггүй, хүртээл ч үгүй. Яагаад гэхээр Агуу Монгол нь Алтан Орд улсын холбоотны нэгдмэл нэр. Тулуйн отгон хөвүүн Аригбөх нь Ордын адагт, Уст Ордынскт эртний хори түмдийн Худ-ын голынхныг захирч дорнын түүх албан ёсоор Байгаль нуурын ард, Эрхүү голын зүүн эрэгт эхэлсэн.

Хара Хорумыг Хубилай Аригбөхтэй булаалдаагүй харин ч Өгөдэй хаан, түүнйи хойчистой л булаалдсан. Гэтэл Хубилай эртний дорнын хар хэрэйд Худын өвгөдийн нутгаас хятдуудтай довтолж, замд нь Аригбөх өртсөн юм.

Өгөдэй хааны хойчис ба Хубилайн хооронд Тэмүүчин Чингис хааны албан ёсны отгон ач Аригбөх байсан. Эрэмбээ таньцгаа. Хэрхэн яаж Тулуйн хойчис шууд Өгөдэй хааны хойчистой байлдах билээ?

Эхлээд албан ёсны отгон ач хөвүүн Аригбөхийг устгаж байж Тулуйн эзэмшил нутгаас гарч Өгөдэй хааны эзэмшил нутагт халдана шүү дээ.

Энэ бол ахмад хөвүүд ба отгон хөвүүд хоорондын маш том зааг буйг батална.

Тэгэхээр, Агуу Монголын талаар дорныхон ойлгох ч үгүй. Яагаад гэхээр Ордын адагт юугаа мэдэх юм. Сүүлээр нь толгойг танихгүй шүү дээ.

Агуу Монгол нь дөрвөн хос 12 давхраат Алтан Орд Улсын түүхийг бүтээсэн. Яг 12 дахь давхраа дээр алтан загасны алтан тэвшний хөндийд Баты Сарай хотын бүтээн байгуулалтыг Тэмүүчин Чингис хаан өөрөө байлцаж эхлүүлсэн. Харин 11 дэх давхра дээр Алтан Луугийн орныг хамгаалж 1212 онд Чинхай хотыг Зүүнгарын Хуурай мухрын зүүн талд Тэмүүчин Чингис хаан бүтээн байгуулах зарлиг булгасан. Харин 3 дахь 11 дэх давхраа дээр цагаан Луугийн оронд Орхоны хөндийд Өгөдэй хааны Түмэн амгалант Ордон, Мөнгөн модны дор дорнын 4 зүгийн ундыг таниулсан билээ.

Дөрөв дэх 12 давхраатын хотыг Бах-чи Сарайд Крымийн хойг байгуулжээ.

Иймд Агуу Монголыг таних гэвэл Алтан Ордын цогц түүхийг бүр эхнээс нь судлах шаардлагатай.

 

Харин Их Монгол гэдэг нь зүүн Азид Өүлэн эхийн төрт ёс байлаа, түүнийг 1207 оноос эсэргүүцсэн шүү дээ. Зүүн Азид Эхийн эрхт төрт ёсыг Хубилай сэргээсэн нь хар хэрэйд эхийн төрт ёсыг хятдын Юань гүрэн гэж одоо ч андуурдаг.